Programma:

Kaija Saariaho Nuits, adieux
Kaija Saariaho Suomenkielinen sekakuorokappale
Kaija Saariaho Tag des Jahrs
Kaija Saariaho Reconnaissance

Lees hier de liedteksten

Programmatoelichting: 

Van haar allereerste tot haar laatste koorwerk laat dit concert de volle reikwijdte van Kaija Saariaho’s koormuziek horen. Met een grenzeloze muzikale verbeeldingskracht, al dan niet gestut door elektronica, exploreerde Saariaho de mogelijkheden van de menselijke stem, en vond daar haast onaardse schoonheid. Voor de uitvoering tekenen het fijnbesnaarde Helsinki Chamber Choir en zijn artistiek leider Nils Schweckendiek, die zich diepgaand met dit repertoire bezighouden. Met uitzondering van Suomenkielinen sekakuorokappale uit 1979, Saariaho’s eerste koorwerk, staan alle werken van vanavond ook op hun recente album Kaija Saariaho: Reconnaissance, waarmee ze in 2024 nog een Grammy Award wonnen in de categorie Best Choral Performance.

Nuits, adieux
Het concert begint in bedwelmende sferen, met de prachtige nachtmuziek van Saariaho’s cyclus Nuits, adieux voor vier stemmen en elektronica. De cyclus bestaat uit vijf delen ‘Nuit’ en vijf delen ‘Adieux’, die elkaar aanvankelijk afwisselen. De laatste drie ‘Nuits’ volgen direct op elkaar, evenals de laatste drie ‘Adieux’. Saariaho gebruikte twee verschillende tekstbronnen: de nachten komen uit het boek Échanges de la lumière (‘lichtuitwisselingen’) van Jacques Roubaud, door wie Saariaho zich ook liet inspireren voor haar vioolconcert Graal théâtre. Voor de adieus nam ze een fragment over transformaties en liefde uit de bovennatuurlijke roman Séraphîta van Balzac.

Nuits, adieux gaat volgens Saariaho over ‘zingen, ademen, fluisteren, de nacht, afscheid’. Van de atmosferische opening gaat het via het zinnelijke hijgen van ‘Nuit 4’ naar een weemoedig slot. De vier stemmen vormen een suizend en ritselend klanklandschap waaruit telkens frasen of melodieën zich losmaken. Iedere zanger heeft twee microfoons: de eerste dient als ‘algemene’ uitversterking, waarbij de stemmen volgens aanwijzingen van de componist bewerkt worden met effectapparatuur; de tweede stuurt het stemgeluid naar een lange reverb (galm) die reageert op dynamische verschillen in de vocale expressie. De copieuze galm die het werk domineert is afkomstig van deze tweede microfoon en vormt de achtergrond waartegen de het koor zingt.

Suomenkielinen sekakuorokappale
De intimiderend ogende titel van dit werk betekent simpelweg ‘Finstalig stuk voor gemengd koor’. Saariaho compononeerde het in 1979 op verzoek van een amateurkoor uit Helsinki, maar de dirigent van dat koor beoordeelde het als te moeilijk. Vier jaar later pas kreeg Suomenkielinen sekakuorokappale zijn première, door het kamerkoor van de Fins radio, de voorganger van het Helsinki Chamber Choir. De tekst bestaat uit een collage van Finse voornamen; een sopraan en een bariton uit het koor treden op als solisten.

Tag des Jahrs
Tag des Jahrs, opgedragen aan haar moeder, ontstond in een periode dat Saariaho zich bezighield met de bevreemdende late poëzie van de Duitse romantische dichter Hölderlin. Eerder zette ze zijn gedicht Die Aussicht al op muziek; dat lied is zaterdagmiddag te horen in het concert van Het Collectief. De vier delen van Tag des Jahrs volgen de seizoenen, te beginnen met de lente.

In een persoonlijke toelichting beschrijft Saariaho hoe ‘een dierbare’ van haar na een hersenbloeding geen besef van tijd en plaats meer had, waardoor de communicatie met haar ‘een nieuwe logica’ aannam. Die nieuwe logica verschafte Saariaho nieuw inzicht in de eigenaardige late gedichten van Hölderlin, die hij vaak ondertekende met de naam ‘Scardanelli’ en met tijden en plaatsen die ver (soms eeuwen) verwijderd waren van de zijne. Opeens herkende Saariaho deze gedichten als ‘visioenen van geleefde momenten die in een oogwenk voorbijgaan en dan verdwijnen of tot nieuwe intense momenten transformeren’. Juist die momenten wilde ze vatten met Tag des Jahrs: ‘Onze hoofden zitten vol met zulke heldere, zinnelijke momenten, en samen vormen zij in feite onze ervaring van het leven dat we leven.’

De tekst ‘smeekte’ volgens Saariaho om een ‘archaïsche’ benadering van het koor, en het werk heeft een haast ritueel aura gekregen, waarin het koor omkranst wordt door gesproken tekstflarden, getinkel, vogelzang en het suizen van de wind. De elektronische soundscape accentueert de vele natuurverwijzingen in Hölderlins poëzie, of haalt de natuur zelf in het werk binnen. Saariaho maakte de soundscape samen met haar echtgenoot, componist Jean-Baptiste Barrière, tijdens een residentie in het vijftiende-eeuwse kasteel van Civitella Ranieri in Italië.

Reconnaissance
Een ‘sciencefiction-madrigaal’, dat is haar laatste koorwerk Reconnaissance (2020) volgens Saariaho. De titel verenigt twee betekenissen: enerzijds militaire verkenning, het verzamelen van inlichtingen; anderzijds de herontdekking van wat we al wisten. De messcherpe beelden die wij kennen van de onherbergzame planeet Mars verbindt Saariaho in dit werk met de apocalyptische visioenen in renaissancemadrigalen uit de Franco-Vlaamse School. Juist in een sf-madrigaal zou je misschien elektronica verwachten, maar die laat ze hier achterwege. Met menselijke stemmen, contrabas en slagwerk trekt ze een fascinerende klankwereld op, soms van een iriserende schoonheid, dan weer percussief en bijna opruiend. Volgens haar zoon Aleksi Barrière, die de tekst schreef, behandelt Saariaho ‘de mensheid zelf’ in haar partituur als een personage. In vijf delen plus een ‘interlude’ roept Reconnaissance de vraag op wat ons maakt tot wie we zijn, als menselijke soort; of we een gezamenlijke toekomst hebben; en hoe die eruit zou kunnen zien.

Programmatoelichting door Joep Stapel

Uitvoerenden

Helsinki Chamber Choir (Helsingin kamarikuoro)
Nils Schweckendiek dirigent

Meer in Amare