Alles over componist Arvo Pärt

januari 2025, artikel, tekst: Luc den Bakker

Arvo Pärt, die dit jaar zijn 90e verjaardag viert, is een van de meest populaire levende componisten. Geliefd bij fans van hedendaagse klassiek muziek maar ook van jazz, rock of oude muziek. Wat kenmerkt de muziek van Arvo Pärt? We helpen je graag op weg om zijn stijl beter te begrijpen.

Arvo Pärt werd geboren in 1935 in, zoals het toen heette, de Estische SSR: het Estse gedeelte van de Sovjet-Unie. Hij kwam tot wasdom in het Chroesjtsjov-tijdperk, toen de overheid na de vreselijke jaren onder Stalin wat milder werd. Als jonge componist experimenteerde hij met technieken van de westerse avant-garde. Ook al was de Sovjet-Unie in deze periode minder streng dan eerder, de atonale, ‘westerse’ muziek bleef ongewenst. De werken die Pärt in deze jaren schreef brachten hem in conflict met de autoriteiten. 

Tintinnabuli

Het lijkt erop dat de modernistische stijl van componeren hem ook persoonlijk niet goed lag, want Pärt koos al snel een andere richting. Vanaf de late jaren 60 begon hij zijn muziek te versimpelen, met tonale melodieën en veel herhaling. Hij ontwikkelde een compositiestijl die hij ‘tintinnabuli’ noemde. De naam komt van het Latijnse tintinnabulum wat ‘klokkenspel’ betekent. In deze compositiestijl zijn twee muzikale stemmen te horen, één die zich beperkt tot de noten van een gebroken drieklank, en één die er een stapsgewijze melodie overheen plaatst. (Bekijk ook de video: 'How Arvo Pärt tintinnubulates')

Pärts grote doorbraak kwam met een pianowerk uit 1976 genaamd Für Alina. Over een aangehouden lage noot klinkt een simpele melodie. De opzet is geïnspireerd door een muziekpraktijk uit de middeleeuwen maar klinkt tegelijk onmiskenbaar uniek en van deze tijd. Het is geen ‘neostijl’, het is muziek die in geen enkele andere periode in de geschiedenis geschreven had kunnen worden. Ondanks dat is de breuk met de modernistische West-Europese avant-garde evident: hier klinken noten die absoluut zich niet schamen om een band met het verleden te koesteren.

Tabula Rasa

Minder dan twee jaar na Für Alina bracht Pärt een compositie uit die zijn naam ook in het westen groot maakte: Tabula Rasa (1977). De compositie is geschreven voor twee solo-violen, strijkers en een zogenaamde ‘geprepareerde piano’. Een ‘geprepareerde piano’ is een gewone piano waarbij op instructie van de componist voorwerpen tussen de snaren worden geplaatst, een techniek die hij afgekeken heeft van de Amerikaanse componist John Cage. Hierdoor verandert de klank van de piano, het gaat meer op een klokkenspel lijken. De strijkers spelen steeds een soort fade-in, fade-out - als eilandjes van muziek in een zee van stilte. Het effect is ronduit bedwelmend.

Na een radio-uitzending in Duitsland werd Tabula Rasa ontdekt en uitgebracht door ECM, een platenlabel dat zich daarvoor voornamelijk op jazz had gericht. Mede door deze uitgave bereikte de muziek van Pärt ineens een doelgroep die zich normaal niet met klassieke muziek bezighield.

Nieuw hoofdstuk

Terwijl de muziek van Pärt bekender werd, sloeg hij alweer een nieuwe richting in. Pärts composities uit de jaren 80 – beginnend met een Johannes-Passion – waren grootschalig en expliciet religieus van aard. Zijn interesse in religieuze muziek zette hem op gespannen voet met de autoriteiten; de Sovjet-Unie was ideologisch gezien expliciet antireligieus. Mede hierom emigreerde Pärt naar West-Duitsland.

Minimalistische invloeden

De hierboven beschreven ontwikkeling in Pärts muziek stond niet op zichzelf. Allereerst bereikten invloeden uit Amerika hem, in de vorm van het minimalisme. Componisten zoals Steve Reich en Philip Glass experimenteerden vanaf het midden van de jaren 60 met herhalende muzikale patronen die zich door middel van kleine variaties ontwikkelen, een techniek dat ze hadden afgekeken van muziektradities uit Azië en Afrika. Het effect was pulserend en hypnotisch. Pärt gebruikte vergelijkbare technieken, maar haalde inspiratie uit een andere cultuur; hij werd geïnspireerd door oude Europese muziek, zoals Gregoriaans gezang. Even hypnotiserend, maar in dit geval juist niet pulserend – eerder meditatief.

Tot deze muziek werd Pärt geïnspireerd door een andere beweging uit die tijd, de authentieke uitvoeringspraktijk. Vanaf de jaren 60 zetten musicologen en musici zich in om composities uit de middeleeuwen, renaissance en barok te herontdekken en uit te voeren zoals het in die tijd geklonken zou hebben. Dat deden ze op nagebouwde of gerestaureerde instrumenten, met oude speeltechnieken, stemmingen en tempi. Er bleek een schat te bestaan aan unieke, verrassende muziek, met technieken en klankkleuren die voor een 20ste-eeuwse luisteraar even exotisch moeten hebben geklonken als muziek uit andere werelddelen.

Arvo Pärt was niet de enige componist die deze richting op ging. Zijn Poolse collega’s Górecki en Penderecki bevonden zich op een vergelijkbaar traject. Een voorbeeld hiervan is te horen in Górecki’s Derde symfonie. Het is opvallend dat de herontdekking van spirituele, christelijke thematiek in de klassieke muziek juist gebeurde in het communistische Oostblok, in een tijd dat het in West-Europa nog zeer ongebruikelijk was.

Religieuze esthetiek

De religieuze kant van Pärt is niet simpelweg een greep terug naar een praktijk uit het verleden. Zijn gewijde muziek heeft namelijk iets opmerkelijks: het is veel te grootschalig – zowel qua duur als bezetting – om een rol in een eredienst te spelen. Het is niet muziek voor in een kapel maar voor op een podium. Het leent weliswaar de esthetiek van religie, en misschien ook wel de spirituele vervulling, maar uiteindelijk horen deze werken in de concertzaal thuis. 

Deze greep van Arvo Pärt - spiritualiteit zonder de georganiseerde godsdienst - bleek verrassend populair. Pärt is uitgegroeid tot een van de meest geliefde componisten van zijn tijd. Zijn muziek wordt over de hele wereld geprogrammeerd voor een groot en divers publiek. Er is duidelijk animo voor wat hij te bieden heeft: muziek die aangenaam verrassend klinkt, ongegeneerd uit het verleden put en een spirituele, meditatieve lading biedt die ons even doet ontsnappen uit de sleur van het alledaagse.

Ter ere van zijn 90ste verjaardag staat Arvo Pärt bij Amare dit jaar extra in de belangstelling. Zo is zijn compositie Tabula Rasa binnenkort te horen bij de dansvoorstelling Cathedral, an evening with Arvo Pärt door Scapino Ballet Rotterdam. Tijdens concerten van Capella Amsterdam en het Nederlands Blazers Ensemble worden zijn werken gespeeld naast composities van Bach en soefimuziek.

Houd ook de rest van 2025 goed in de gaten voor extra programma’s rondom Arvo Pärt!

Arvo Pärt and more in Amare

More Amare Stories