Het wonderlijkste instrument in het Lera Auerbach Festival: De theremin

12 oktober 2023, artikel

In Flights of the Angakok, de splinternieuwe compositie van Lera Auerbach, hoor je naast het Nederlands Kamerkoor een van de meest vermaarde theremin-spelers ter wereld: Thorwald Jørgensen. Een mooie aanleiding voor een opfrisser over dit fascinerende instrument.

De theremin werd in 1919 uitgevonden door de Russische wetenschapper Lev Termen en is een van de laatste echt unieke muziekinstrumenten, dat wil zeggen dat het geen enkele relatie heeft met al bestaande instrumenten. Het biedt een werkelijk nieuwe en fascinerende manier om muziek te maken.

Hoe werkt het precies?

De theremin is een elektronisch muziekinstrument dat wordt bespeeld zonder enig fysiek contact. In wezen is het een kast met twee antennes. Wanneer het instrument is ingeschakeld, vormen zich elektromagnetische velden rond beide antennes. De musicus gebruikt die velden om verschillende geluiden te creëren door de handen in de buurt van de twee antennes te bewegen: één antenne is voor toonhoogte en de andere voor volume. Door de handbewegingen te variëren, ontstaan er als het ware vanuit het niets melodieën die zweven en glijden tussen tonen.

De rechtopstaande rechterantenne wordt gebruikt voor de toonhoogte. Als de hand dichter bij de antenne komt, zal de toonhoogte omhoog gaan en vice versa. De horizontale linkerantenne wordt gebruikt om de dynamiek en articulatie te regelen. Als de hand plat op de antenne ligt, wordt het instrument gedempt, en wanneer het wordt opgetild, ontstaat er een geluid dat luider wordt naarmate de arm hoger wordt opgetild. Al deze hand- en armbewegingen worden overgebracht naar een luidspreker, zodat de bewegingen van de muzikant hoorbaar worden en muziek kan worden gehoord.

Geschiedenis van de theremin

De theremin vond voor het eerst bekendheid in de jaren 1950, toen het werd gebruikt door Hollywood om enge geluiden te creëren in horror- en sciencefictionfilms. Dit resulteerde in enkele prachtige soundtracks met de theremin, zoals Bernard Herrmann's The Day The Earth Stood Still en Miklós Rózsa’s Spellbound (voor Alfred Hitchcocks gelijknamige film). De theremin vond ook zijn weg naar concertpodia over de hele wereld. Thereministen zoals Lucie Bigelow Rosen en Clara Rockmore toerden uitgebreid in de jaren 1930 en ‘40. En tegenwoordig gebruiken componisten zoals Lera Auerbach, Fazil Say, Kalevi Aho, Howard Shore en vele anderen de theremin in hun concertmuziek.

Aangezien de theremin een relatief nieuw instrument is, worden er tegenwoordig nieuwe manieren bedacht om het instrument te bespelen en te besturen door hedendaagse spelers. Er wordt een traditie opgebouwd zodat de theremin zijn rechtmatige plaats kan opeisen in de wereld van de muziek.

Fun Facts

In 1993 verscheen de documentaire Theremin: An Electronic Odyssey. Een vrij curieuze, maar evenzogoed fascinerende film over het veelbewogen leven van de uitvinder van de theremin. De film won onder andere de Documentary Filmmakers Trophy op het bekende Sundance Film Festival in 1994. De documentaire werd ook genomineerd voor een Internationale Emmy en een BAFTA Award.

Robert Moog las over de theremin in hobbybladen, bouwde er zelf een en trad er mee op op zijn middelbare school. Later ontwikkelde hij de wereldberoemde Moog synthesizer, waarmee electronische muziek op de kaart kwam te staan. Hij noemde zelf het bouwen van zijn theremin als het begin van zijn werk, en de Termen’s theremin de hoeksteen van de moderne electronische muziek.

Een van Termens laatste optredens was begin 1993 op het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Later dat jaar overleed hij op de hoge leeftijd van 97 jaar.

Over Thorwald Jørgensen

Thorwald Jørgensen staat bekend als een van de toonaangevende klassieke thereminspelers ter wereld. Na zijn afstuderen aan het conservatorium, vestigde hij zich snel als een van de meest prominente bespelers van het instrument en maakte een fulltime carrière van het bespelen van de theremin. Aangezien de speeltechniek ook lijkt op die van een strijkinstrument, werd Thorwald gecoacht door Saskia Boon, voormalig celliste bij het Koninklijk Concertgebouworkest. Meer over Thorwald Jørgensen.